Зошто е важно сексуалното образование на младите и кои се неговите цели? Кои се аргументите за потребата од сеопфатно сексуално образование? Која е улогата на наставниците, која е задачата на родителите и колку е важна врсничката средина? Како се промовира репродуктивното здравје и како тоа влијае на промената на однесувањето?
Младите имаат право на информации и сеопфатно образование за сексуалното и репродуктивното здравје и права. Знаењето е моќ: колку повеќе младите знаат, толку поголема контрола имаат врз нивните животи; колку помалку знаат, толку поголема контрола имаат другите луѓе кои можат да ја злоупотребат таа околност.
Уште од раното детство, децата се интересираат за разликите помеѓу девојчињата и момчињата и како тие дошле на свет. На нивните прашања треба да им се дадат искрени одговори прилагодени на нивната возраст за да станат умешни во разбирањето и препознавањето на физичките, менталните и социјалните процеси кои се дел од нивното секојдневие. Најмладите не ги гледаат овие теми како нешто од кое треба да се срамат, туку срамот им е наследен и стекнат од возрасните и околината. Па така, доколку од рана возраст добијат јасни одговори на своите прашања, тоа ќе придонесе подоцна во животот да имаат одговорен, информиран и позитивен однос кон сексуалниот живот. Ако децата чувствуваат дека возрасните не можат или не сакаат да зборуваат за ова, ќе добијат впечаток дека сексуалноста е нешто лошо и срамно. Пред сè ќе мислат дека им е забрането да поставуваат прашања за она што не го знаат, па ќе бараат информации на друго место - од интернет, врсници, медиумите, а со тоа се изложуваат на ризик од неточни и нецелосни информации и ќе добијат погрешни идеи - за овие теми.
Адолесцентите и младите во повеќето случаи се изложени на ризик од непланирана бременост и сексуално преносливи инфекции. Во нашето општество генерално постои согласност дека едукацијата на овие теми е важна и неопходна. Во нашиот образовен систем не постои посебен предмет што би се занимавал со него, но содржините поврзани со репродуктивното здравје се опфатени во рамките на биологијата, физичкото и граѓанското образование. Образованието главно се занимава со репродуктивната анатомија и човечката функција, но другите теми поврзани со, на пример, контрацепција, сексуално преносливи инфекции, сексуална злоупотреба, родови прашања се изоставени.
Младите можат да кажат „не“ (и да се заштитат од разни ризици) само ако прво имаат дозвола да го почувствуваат она што го чувствуваат и да донесат свои одлуки. Една од целите на сеопфатното сексуално образование е да ги поддржи младите во нивните години на растење и созревање да изградат сопствен систем на вредности и самопочит што ќе им овозможи да носат одговорни одлуки и да се однесуваат одговорно.
Крајната цел на сексуалното образование е да спречи предвремени и незаштитени сексуални односи, бројни несакани последици од незнаење и предрасуди, различни форми на сексуална експлоатација, злоупотреба и насилство и да придонесе за развој на толерантни и квалитетни односи меѓу половите кои ќе се базираатна меѓусебна почит.
Сеопфатно сексуално образование опфаќа учење за когнитивниот, емоционалниот, социјалниот и физичкиот аспект на сексуалноста. Сексуалното образование треба да започнува рано во детството, па продолжува низ адолесенцијата и зрелоста. Предлог-моделот за предметот по сексуално образование беше изработен од Бирото за развој на образованието, ХЕРА и група експерти, со вкупен фонд од 36 часа годишно, а наставната програма вклучува: Род, Врски и односи, Тело и слика за телото, Сексуално и репродуктивно здравје (ХИВ, сексуално преносливи инфекции, контрацепција), Сексуалност и сексуално однесување, Насилство и Граѓански аспекти.
Според меѓународни истражувања, во земјите со целосно развиени програми за сеопфатно сексуално образование, младите луѓе претежно го наведуваат училиштето како важен извор на информации за сексуалноста, а стапките на малолетнички раѓања се главно многу ниски. Во земјите, пак, каде што сексуалното образование речиси и не постои во училиштата, стапките на малолетнички раѓања општо земено се многу високи. А истражувањата покажуваат и дека младите од земјите со програми за ССО, подоцна стапуваат во првиот сексуален однос, се намалува бројот на непланирани бремености и сексуално преносливи инфекции, како и насилството меѓу врсниците.
„Придобивките кои ги имаат државите кои го препознаваат сексуалното образование во формалниот образовен систем се превенција на рана, непланирана и непосакувана малолетничка бременост, млади кои се грижат за своето здравје, млади кои ќе научат кои се нивните права и како да ги заштитат, кои ќе научат да препознаат и да пријават врсничко, партнерско и секаков вид на насилство и кои ќе знаат како да развиваат социјални и сексуални односи кои ќе се базираат врз почит, согласност и достоинство“, велат од ХЕРА.
„Исклучително висок процент од родителите, кој се движи меѓу 82% и 96%, се согласуваат младите да изучуваат теми кои се дел од сеопфатното сексуално образование. Најголема согласност (95%) постои за теми поврзана со (1) Заштита од насилство врз жените, сексуалното насилство и насилството на социјалните мрежи , (2) Услуги и медицинска помош при ризик од сексуално преносливи инфекции и ХИВ, (3) Заштита од несакана бременост, (4) Механизми за заштита на сексуални и репродуктивни права, (5) Промени во пубертетот. Иако е со висок процент (82%), сепак најмала согласност од понудените теми родителите покажуваат за значењето и давање на согласност на партнерот/ката при влегување во сексуален однос, особено првиот“, вели Мери Цветкоска од ХЕРА.
Истражувањето на ХЕРА покажа дека нема значителни разлики во согласноста кај родителите на понудените теми од сеопфатното сексуално образование во однос на полот, возраста, средината на живеење или економскиот статус. Етничката припадност на родителите исто така нема значајно влијание за воведување на содржини за сексуално образование. Имено, кај родителите од македонска етничка припадност прифаќањето за изучување на сите теми од сексуалното образование се движи меѓу 90% – 97%, додека кај родителите Албанци меѓу 81% – 95%.
Сексуалноста е составен дел од човечкиот живот. Децата и младите имаат право на доверливо и сеопфатно образование за сексуалноста засновано на научни сознанија. И покрај тоа, сексуалното образование во училиштата е чувствителна тема. Откако беше воведен во наставната програма на европските училишта во 70-тите, родителите, верските водачи и политичарите имаа различни гледишта и несогласувања по овие прашања, често во многу поларизирани дебати, за тоа колку и што треба да се учат на децата во зависност од нивната возраст.
Според истражување од 1975 година спроведено во седумнаесет европски земји, само во две се предавало сексуално образование како „посебен“ предмет во наставната програма - останатите го слеаја во биологија, граѓанско образование, социологија или религиозно учење.
Фокусот на сексуалното образование се промени во согласност со образовните и јавно здравствените приоритети од тоа време, но повеќето клучни елементи останаа исти. Започна со спречување на непланирана бременост (60-ти-70-ти), потоа премина кон превенција на ХИВ (80-ти) и свесност за сексуалната злоупотреба (90-ти), конечно опфаќајќи ја превенцијата на сексизмот, хомофобијата и онлајн малтретирањето од 2000 година наваму. Денес, анализата на родовите норми и размислувањата за родовата нееднаквост се важни делови од сексуалното образование.
Многу земји-членки на Советот на Европа постигнаа значителен напредок во последните неколку децении во спроведувањето на ова образование и ја подобрија неговата содржина со цел да научат повеќе од само биологија и репродукција и да им овозможат на децата знаење за нивните тела и права, да ги информираат за родовата еднаквост, дискриминацијата и насилството особено поради различните сексуални ориентации и родови идентитети и механизмите на заштита.
И покрај огромните докази дека спроведувањето на сеопфатното сексуално образование им користи на децата и на општеството како целина, во моментов се соочуваме со обновено противење на вклучувањето на сеопфатното сексуално образование во училиштата. Овој отпор често е дел од поголемото противење на остварувањето на човековите права на одредени групи, особено на жените, како и остварувањето на правата на децата - поради верувањето дека сеопфатното сексуално образование ги загрозува традиционалните и религиозните вредности.
Кампањите кои шират лажни или нецелосни информации за актуелното сексуално образование и неговата содржина се размножија низ целиот континент, па и кај нас. Тие го прикажуваат сексуалното образование како чин на сексуализирање деца на рана возраст, „пропаганда за хомосексуалност“, ширење „родова идеологија“ и негирање на правото на родителите да ги едуцираат своите деца во согласност со нивните сопствени вредности и верувања. Се ширеа и дезинформации за самата содржина на наставната програма со цел да се заплашат родителите.
Време е да се прикажат точните фактите наспроти митовите.
УНЕСКО ги наведе целите на сексуалното образование како „подучување и учење за когнитивните, емоционалните, физичките и социјалните аспекти на сексуалноста. Неговата цел е да ги опреми децата и младите со знаења, вештини, ставови и вредности кои ќе ги поттикнат за да можат да го постигнат сопственото здравје, благосостојба и достоинство; да развиваат социјални и сексуални односи засновани на почит, да размислат како нивниот избор влијае на благосостојбата на нив и на другите; да ги разберат сопствените права и да обезбедат нивна заштита во текот на животот“.
Спротивно на она што го вели спротивната страна, истражувањето спроведено на национално и меѓународно ниво ги покажа придобивките од сеопфатното сексуално образование, а некои од нив се: подоцна влегување во сексуални односи, помалку ризично однесување, почеста употреба на контрацепција и подобрени ставови поврзани со за сексуалното и репродуктивното здравје.
Сексуалното образование во училиштата денес е уште попотребно бидејќи децата во повеќето случаи можат и можат да најдат информации на други начини, особено преку интернет и социјалните мрежи. Овие извори можат да бидат корисни и соодветни, но можат да претстават и искривена слика за сексуалноста и недостигаат информации за емотивните и правните аспекти на сексуалноста. Преку веб-страниците и социјалните мрежи, децата може да дојдат до информации, на пример за контрацепција, кои немаат основа, ни поткрепа во науката.
Вреди да се нагласи дека сексуалното образование не е наменето да го замени она што родителите можат да го понудат дома, туку треба да биде координирана врска. Иако, ова не се теми што треба да се остават само на разговор со членови на семејството. Во кое друго поле на науката би го препуштиле образованието на нашите деца исклучиво на интернетот или семејството?
Придобивките од сеопфатното сексуално образование ги надминуваат информациите за репродукцијата и здравствените ризици поврзани со сексуалноста.
Сексуалното образование е клучно за спречување и борба против злоупотреба на деца, сексуално насилство и сексуална експлоатација. Конвенцијата за заштита на децата од сексуална експлоатација и насилство на Советот на Европа (Конвенција Ланзароте) бара од државите „да обезбедат проток на информации до учениците од основните и средните училишта за ризиците од сексуална експлоатација и злоупотреба и за начините на кои тие можат да се заштитат себеси во рамките на нивните можности.“ Одборот на Ланзароте кој го надгледува спроведувањето на Конвенцијата го истакна училиштето како средина особено погодна за информирање за распространетиот проблем на сексуалното насилство врз децата во семејството или во нивниот „круг на доверба“.
Важноста на сексуалното образование во контекст на спречување ситуации кога децата стануваат жртви на сексуални предатори преку интернет беше поизразена во периодот на затворање за време на пандемијата COVID-19. Одборот на Ланзароте нагласи дека во овој период децата станале уште поранливи во контекст на онлајн grooming, сексуална изнуда, сајбер-малтретирање и друга сексуална експлоатација преку информатичката и комуникациската технологија. Комитетот ги повика државите да обезбедат извори на информации за ризиците и правата на децата на интернет, како и советодавни и услуги за поддршка.
Исто така, сексуалното образование е клучно за спречување на родово засновано насилство и дискриминација врз жените. Затоа, треба да придонесе, од почетокот на раното образование, во пренесување силни пораки кои се залагаат за родова еднаквост, промовираат нестереотипни родови улоги, едуцираат за меѓусебно почитување, согласност за сексуални односи, ненасилно разрешување конфликти во меѓучовечките односи и почитување на личниот интегритет, како што налага истанбулската конвенција.
Покрај тоа, сексуалното образование е идеален контекст за ширење на свеста за сексуалното и репродуктивното здравје и правата на жената, вклучувајќи пристап до модерна контрацепција и безбеден абортус. Истражувањето спроведено во европскиот регион под покровителство на Светската здравствена организација (СЗО) укажува на фактот дека раѓањата во тинејџерски години се почести во земјите без задолжително сеопфатно сексуално образование, како Бугарија и Грузија. Раната бременост не само што е потенцијално исклучително штетна за здравјето на младите девојчиња, туку и става сериозни ограничувања на нивните можности, вклучувајќи ги можностите за образование.
Постоечката наставна програма за сексуално образование честопати апсолутно ги исклучува ЛГБТИ луѓето и темите, па дури и ги стигматизира. ЛГБТИ младите често доживуваат насилство на училиште и се изложени на поголем ризик да развијат самоповредување или самоубиствени тенденции поради социјалното отфрлање на нивната сексуална ориентација. Како и сите други деца, треба да им се обезбеди сеопфатно сексуално образование кое ги задоволува нивните потреби. Затоа, сексуалното образование треба да вклучува информации што се релевантни за децата, кои се научно точни и соодветни за нивната возраст. Ова значи да им се помогне на децата да ја разберат сексуалната ориентација и родов идентитет и да се отфрлат вообичаените митови и стереотипи за ЛГБТИ луѓето.
Со обезбедување фактички, нестигматизирачки информации за сексуалната ориентација и родовиот идентитет како аспект на човековиот развој, сеопфатното сексуално образование може да помогне да се спасат животи. Може да придонесе во борбата против хомофобијата и трансфобијата, во и надвор од училиштето, и да придонесе за создавање побезбедна и поинклузивна средина за учење за сите.
Меѓународните тела за човекови права утврдија дека децата и младите имаат право на сеопфатно, правилно, научно засновано и културолошки сензитивно сексуално образование, врз основа на постоечките меѓународни стандарди. Ова ги вклучува Конвенцијата на ОН за правата на детето, Конвенцијата на ОН за елиминација на сите форми на насилство врз жените, Меѓународниот пакт за економски, социјални и културни права и, на европско ниво, Европската социјална повелба и гореспоменатата Ланзароте и Истанбулските конвенции.
Правото на сеопфатно сексуално образование е придружено со многу заштитени права, како што се правото да се живее без насилство и дискриминација, правото на највисок можен стандард на ментално и физичко здравје, но и правото на добивање и споделување информации и правото на квалитетно и инклузивно образование, вклучително и образование за човекови права. Во извештајот за сексуалното образование во 2010 година, специјалниот известувач на ОН за правото на образование нагласи дека „сексуалното образование треба да се смета за право само по себе и треба јасно да се поврзе со други права во согласност со принципот на меѓузависност и неразделност на човековите права“. Потребата за сексуално образование е препознаена и во Агендата за одржлив развој на Соединетите Американски Држави 2030 година и треба да се исполнат неколку цели вклучени во агендата.
Клучно е да им се обезбедат на семејствата вистинските и точни информации за тоа што всушност значи сексуалното образование - а што не значи - и да се објаснат придобивките од сексуалното образование за сите, не само за децата. Јасно е дека сексуалното образование треба да ја земе предвид културолошката и религиозната позадина на заедницата и родителите за програмата да биде прифатена и успешно имплементирана. Затоа, училиштата треба да бидат поддржани од институциите и експертската јавност во информирањето и подигнувањето свест за овие теми.
Важно е да се вклучат младите луѓе и да се консултираат со нив и, пред сè, да се осигура дека содржината на образованието што им се обезбедува е релевантна и прилагодена на нивните потреби. Треба да се обезбеди сеопфатно сексуално образование за децата и младите кои не се вклучени во класичниот образовен систем. Ова особено се однесува на децата и младите со попреченост, од кои многумина за жал сè уште немаат пристап до класично образование. Нивната сексуалност често се игнорира, па дури и се перцепира како штетна, поради што често им се ускратуваат соодветни информации за сексуалноста и врските, и покрај фактот што тие се изложени на поголема закана од сексуално насилство и експлоатација од другите групи. Сексуалното образование преку интернет може да биде корисна алатка за децата надвор од класичниот систем на образование, имајќи предвид дека тие имаат пристап до безбеден и инклузивен дигитален простор.
Конечно, од клучно значење е наставниците да добијат соодветна и специјализирана обука и поддршка за предавање на сеопфатно сексуално образование, без разлика дали дел од наставата се изведува од надворешни соработници. Интегрирањето на обуката за сексуално образование во редовните програми за обука на едукатори, како што беше направено во Естонија и Финска, е ефикасен начин да се осигура дека сите воспитувачи се соодветно подготвени. Спроведувањето на сексуалното образование во училиштата исто така треба внимателно и редовно да се следи и оценува.
Со растечките предизвици и отпорот кон сексуалното образование, она што е најпотребно е силно политичко лидерство кое ќе го потсети општеството дека пристапот до сеопфатно сексуално образование е човеково право и служи во корист на сите. Поентата на сексуалното образование е познавање на сопствените права и почитување на другите, заштита на своето здравје и усвојување позитивни ставови кон сексуалноста и врските. ССО учи на вредни животни вештини како што се самодоверба, критичко размислување и способност за донесување информирани одлуки и повеќе од јасно е дека нема ништо лошо во тоа.
