Европската Унија се „обложува“ на резервите на литиум во Србија за да поттикне амбициозна транзиција кон електрични возила, пишува Politico.
Се проценува дека наоѓалиштето на литиум Јадар содржи доволно мек, бел метал за напојување на 1 милион електрични возила и задоволување на 25 отсто од европската побарувачка. Токму затоа ова наоѓалиште е клучно во контекст на напорите на Брисел да обезбеди снабдување со клучни суровини потребни за транзиција од фосилните горива.
Сепак, интензивниот отпор кон проектот од страна на Србите, кои се загрижени за еколошката штета и ги обвинуваат нивните политички водачи за корупција, се заканува да ја поткопа поддршката за членство во ЕУ. Според последните анкети, 40 отсто од Србите поддржуваат влез во ЕУ.
„Доколку ЕУ продолжи да го поддржува проектот, тоа ќе сигнализира дека блокот дава приоритет на своите економски интереси пред основните вредности и ќе има драматични последици за Србија и регионот“, рече Александар Матковиќ од Белград, кој организираше протести против проектот.
Протестите станаа поврзани со поширок бран антивладини немири во Србија, според Politico. Тензиите дополнително ескалираа откако документарниот филм, во продукција на металург кој го поддржува Rio Tinto, ги нарече противниците на проектот „руски агенти“.
Европскиот комесар за индустрија Стефан Сежурне претстави 47 стратешки проекти според Законот за критични суровини (CRMA) на крајот на март. Неочекувано, не беа вклучени проекти надвор од Европската Унија, што доведе многумина да се запрашаат дали ова се должи на контроверзноста околу рудникот за литиум Јадар на Rio Tinto.
Комисијата одби да коментира дали загриженоста за Јадро влијаела на одлуката, но ги истакна пошироките амбиции за стратешко партнерство со Србија во однос на суровините.
Набргу откако Сежурне ги објави проектите поддржани од ЕУ, српскиот претседател Александар Вучиќ се состана со претседателката на Европската комисија Урсула фон дер Лајен и претседателот на Европскиот совет Антонио Коста на вечера во Брисел.
Европските лидери изразија незадоволство од начинот на кој Вучиќ се справува со студентските немири и пошироките протести против неговото владеење кои траат повеќе од четири месеци. Вучиќ истовремено ги обвинува демонстрантите дека се финансирани од Западот.
„Србија треба да спроведе реформи, особено да преземе решителни чекори кон слободата на медиумите, борбата против корупцијата и изборните реформи“, напиша Фон дер Лајен во објавата на социјалните мрежи по нивниот состанок.
Сите очи сега се насочени кон тоа дали рудникот Јадар ќе се најде на следната листа на проекти на ЕУ, нагласува Политико. Сежурне на 25 март истакна дека „ќе ги претстави избраните проекти во наредните недели“, додавајќи дека оние надвор од ЕУ „нема да исчезнат од картата“. Доколку добие поддршка од Брисел, проектот ќе добие подобар пристап до можностите за финансирање.
Европратеничката Хилдегард Бентеле смета дека Јадар е „клучен за Србија, ЕУ и за целиот автомобилски сектор“. Бентеле, кој ги претставува германските демохристијани, служи како претставник на Европскиот парламент на советодавен панел кој ги разгледува стратешките проекти на CRMA.
Сепак, многумина во Србија веруваат дека Брисел застанал на страната на рударскиот гигант, давајќи им приоритет на германските индустриски интереси и на обидот на европскиот блок да ја намали разликата во производството на електрични автомобили.
Во 2004 година, додека истражувале во долината Јадар, геолозите од Рио Тинто пронашле висококвалитетно наоѓалиште кое комбинира бор и литиум. Сепак, дури во 2021 година Рио Тинто објави дека ќе започне со работа на проектот. Објавата предизвика масовни протести, принудувајќи ја владата да го прекине потфатот Јадар. Ана Брнабиќ, тогашниот премиер, тоа го прогласи за „апсолутен крај“ на плановите на Rio Tinto.
Но, во јули 2024 година, Уставниот суд на Србија дозволи проектот да продолжи. Една недела подоцна, германскиот канцелар Олаф Шолц и потпретседателот на Европската комисија Марош Шефчовиќ допатуваа во Белград за да потпишат стратешко партнерство меѓу Србија и ЕУ за одржливи суровини, синџири на вредност на батерии и електрични возила.
Шефчовиќ, сега комесар за трговија на ЕУ, го нарече проектот „доказ за заедничката посветеност за промовирање на зелената транзиција“. Шолц го опиша како „вистински европски проект“, нагласувајќи дека „пред се потребни се овие батерии“.
И покрај обидите на Rio Tinto да биде транспарентен во врска со проектот за ублажување на грижите за животната средина, останува отпорот на јавноста, предупредува Политико.
„Во плодна долина, со извори на изворска вода, подземна вода, во долина што ги храни луѓето, каде што земјоделците ја обработуваат земјата седум или осум генерации, апсолутно нема простор за ископ на литиум“, смета Бојана Новаковиќ, раководител на еколошката невладина организација „Марш са Дрине“.
Ако се погрешно управува, екстракцијата на литиум може да ги контаминира резервите на подземните води и земјоделското земјиште од витално значење за претежно земјоделската заедница во долината Јадар, велат други екологисти.
Небојша Петковиќ од здружението „Не дамо Јадар“, кој себеси се опишува како проевропски, смета дека ЕУ не е заинтересирана за членство на Србија. Тој го обвини европскиот блок дека се грижи само за сопствениот профит.
„Тие сакаат да нè претворат во нивна база на ресурси и депонија на Европа“, рече тој, означувајќи го рудникот како стратешки проект за „уништување“ на Србија.
Rio Tinto инсистира дека рудникот нема да ги носи истите еколошки ризици како другите, бидејќи ќе користи методи за складирање на сув наместо течен отпад. Отпадот од рударството, познат како јаловина, обично се состои од фини карпести честички, вода, а понекогаш и хемикалии - што е причина за загриженост.
„Сепак, сувиот отпад не е имун на изложеност на вода“, предупредува Диего Марин од мрежата на Европското биро за животна средина (EEB). Долината Јадра е подложна на поплави. Во 2014 година, поплава уби 57 луѓе во Србија и предизвика ослободување на тешки метали од рудниците во областа по пукањето на браната.
Додека сувата јаловина е „дефинитивно подобра практика“, Марин забележува дека „сè уште не е безбедна од еколошки прашања“, вклучувајќи ги емисиите на прашина и потенцијалното загадување со тешки метали.
Едно можно решение за конфликтот е да се доведат експерти, како оние од Иницијативата за одговорно осигурување на рударството (IRMA). Rio Tinto изрази подготвеност да и дозволи на IRMA да направи надворешен извештај за Јадро, но директорот на IRMA Аиме Буланже рече дека ќе биде тешко да се донесе одлука за рудник што сè уште не постои.
Згора на тоа, односот меѓу Рио Тинто и локалните жители можеби веќе достигна точка од која нема враќање.
