Рускиот државен долг е во фокусот на економските аналитичари на почетокот на војната во Украина, но се занемарува можноста самата Украина да ги врати долговите.
Иако санкциите ја нарушија економијата и финансискиот систем на Русија, нивниот ефект само што почна да стапува на сила, а Русија, како извозник на енергија, има одреден простор за маневрирање за да ги сервисира своите долгови.
Просторот за маневрирање на Украина е многу помал бидејќи војната се одвива на нејзина територија, па дури и во областите кои не се блиску до линијата на фронтот, економската ситуација е значително нарушена. Главниот град и економскиот центар на земјата Киев е практично под опсада, а извозот е значително отежнат поради руската блокада на Црното Море и окупацијата на украинските црноморски градови.
Со оглед на ситуацијата во која се наоѓа Украина, поточно инвазијата на Русија и огромните воени трошоци, дали на Украина треба да ѝ се избрише дел од долговите?
Украина и претходно имаше проблеми со долгот
Со исклучок на Молдавија и Косово, Украина е најсиромашната земја во Европа мерено според БДП по глава на жител. Јавниот долг беше околу 60 проценти од БДП во 2021 година, а сегашната војна ќе има два ефекти врз тој сооднос; преку намалување на БДП и дополнително задолжување за финансирање на одбранбените напори.
До 2014 година и руската окупација на Крим, јавниот долг на Украина изнесуваше релативно умерени 40 отсто од БДП. Но, таа година БДП нагло падна и на тој начин односот на јавниот долг спрема БДП порасна.
Во 2015 година, ММФ ѝ позајми на Украина 17,5 милијарди долари за стабилизирање на економската ситуација на земјата, тешко погодена од анексијата на Крим и одливот на странски инвестиции од земјата поради недостиг на доверба во политичката стабилност, што е предмет на одредени реформи.
Реформите имаа три цели; враќање на финансиската стабилност, консолидирање на јавната потрошувачка и воспоставување поволна економска средина преку спроведување на структурни реформи. Беше итно повторно да се воспостави монетарната стабилност бидејќи годишната инфлација изнесуваше 48 отсто, подобра контрола на јавната потрошувачка, враќање на довербата на странските инвеститори, подобрување на деловната клима, дерегулација на одредени сектори, реформирање на државните компании и воведување и спроведување на антикорупциски закони .
Макроекономските податоци покажуваат дека програмата е во голема мера успешна. По инфлацијата од 48 отсто и падот на БДП од 9 отсто во 2015 година, веќе во 2016 година БДП почна да расте, а инфлацијата нагло падна на 13 отсто. Истовремено, учеството на јавниот долг во БДП паѓа. Во 2019 година, последната година пред пандемијата на COVID-19, Украина имаше раст на БДП од 3,2 отсто и инфлација помала од 8 отсто. Индексот на перцепција на корупција покажува напредок и во оваа област.
Сепак покажа дека може и сака да ги исполни своите обврски
Двете пандемиски години беа исто толку тешки за Украина како и за другите европски земји. Но, во годините до 2019 година, Украина покажа дека може да ги исполни очекувањата поставени од меѓународните институции во замена за финансиска помош.
Напротив, Украина ги надмина очекувањата поставени од ММФ во замена за помош од 17,5 милијарди долари. Вкупниот пакет изнесуваше 40 милијарди долари, во кој покрај ММФ учествуваа и САД, ЕУ и разни меѓународни институции.
Дека Украина е кредибилен должник покажува и одлуката од почетокот на март годинава, неколку дена по руската инвазија, да се исплати долгот за купонски плаќања врз основа на обврзници од 300 милиони долари. Украинските власти ветија дека ќе ги исполнат сите финансиски обврски и ќе ги платат долговите, дури и во време на војна.
„Дури и во овие екстремни услови, Украина е целосно посветена на сервисирање на својот долг во домашни и странски валути“, рече Јури Буца, државниот комесар на Украина за управување со јавниот долг.
„Не планираме никакво реструктуирање на долгот. Мораме да имаме стабилен и континуиран пристап до концесија (ММФ, итн.) и комерцијално финансирање, а секое реструктуирање може сериозно да го наруши“, објасни тој.
Но, тоа ветување ќе биде тешко да се одржи. Како и да заврши војната, со победа на Украина или Русија, долговите ќе треба да се платат.
Што би можело да се случи со државниот долг?
Со победа на Украина, старите долгови ќе дојдат за наплата во земјата разурната од војна. Дополнително, ќе се акумулира воен долг, како и нов долг што ќе настане поради обновата. Тешко е да се замисли дека и онака сиромашната Украина, уште посиромашна по војната, би можела да продолжи да ги исполнува своите обврски. Едно е волјата, а друга е економската реалност.
Ако Путин воспостави марионетски режим, ситуацијата ќе биде иста како да победи Украина. Се разбира, стопирањето на отплатата на долгот е секогаш опција, но практично тоа е прогласување банкрот. Ова ќе ја изолира Украина од светските финансиски пазари и ќе го спречи позајмувањето за воена обнова.
Ќе има финансиски колапс, бидејќи населението масовно ќе ги повлече своите заштеди од банките, а високата инфлација, а алтернативните извори на државно финансирање ќе бидат многу скапи, со високи каматни стапки на долгот.
Исто така, постои можност Украина да ѝ ги остави Крим, Доњецк и Луганск на Русија или овие региони да станат независни држави. Во таа ситуација Русија и новоформираните држави преземаат дел од јавниот долг на Украина. Тоа е правило според меѓународното право. Но, постојат голем број на исклучоци.
Во тој случај, прашањето за наследување на правата, но и обврските од страна на новите држави или Русија би било предмет на преговори меѓу нив и Украина. Во 19 и 20 век, по окупацијата на одредена територија, долговите на тие територии ги презеле и државите, но потенцирале дека се работи за добра волја, а не за законска обврска.
На африканските земји со децении им се простуваат долговите
Преседани за простување долгови кон државите постојат, и не само тоа, туку некои региони во светот почнаа да сметаат на тоа. Тоа се претежно земји во Африка.
Уште во 1996 година, по лобирање на бројни организации, беше основана иницијативата HIPC. HIPC е акроним за „ heavily indebted poor countries“ (тешко задолжени сиромашни земји), а иницијативата е основана од Меѓународниот монетарен фонд (ММФ) и Светската банка.
Јавниот долг до денес е делумно или целосно отпишан на 37 земји во светот преку иницијативата. Сите земји освен шест (Никарагва, Хондурас, Хаити, Боливија, Гвајана и Авганистан) се наоѓаат во Африка. Во 2021 година во програмата влегоа Еритреја и Судан.
Во 2005 година, на состанокот на Г8 - најбогатите земји во светот - министрите за финансии на овие земји го потпишаа MDRI (Multilateral Debt Relief Initiative), што е слична иницијатива на претходно споменатиот HICP. Го плаќа долгот на најсиромашните земји, главно ист како во HICP, преку ММФ, Банката за развој на Африка и Меѓународната асоцијација за развој на најбогатата земја, со додавање на неколку земји како Таџикистан.
Резултатите се измешани. Иако простувањето на долговите им овозможи на најсиромашните земји да инвестираат повеќе во здравствената заштита, образованието и падот на стапките на сиромаштија, неколку години по простувањето, повеќето земји повторно акумулираа неодржливи нивоа на долгови.
Лошо владеење, монотона економија зависна од цените на ресурсите која многу варира (така што земјите се презадолжени додека цените се високи и кога паѓаат, приходите паѓаат, но долгот останува), корупцијата и неправилностите на економската политика ги држат повеќето земји простени од долгот во вечна сиромаштија.
На глобално ниво, борбата против сиромаштијата направи голем напредок во 21 век, но овој напредок е најслаб во земјите кои имаат корист од различни програми за простување на долговите. Во 1990 година, речиси две милијарди луѓе, секој трет човек во светот, живеел во екстремна сиромаштија.
Во 2015 година, стапката на сиромаштија во светот падна на 10 отсто, но тој пад се должи единствено на Азија, а во Африка бројот на екстремно сиромашните дури и се зголеми. И денес, во многу африкански земји, мнозинството од населението живее во апсолутна сиромаштија. Според моментално достапните податоци, бројот на сиромашни се зголемува, а за тоа придонесе пандемијата на COVID-19 во светот. На ниво на целиот континент, дури една третина од сите луѓе живеат во апсолутна сиромаштија.
Пемногу богата за да ѝ се прости долгот, премногу сиромашна за да го врати
Примерот на Африка покажува дека не треба да има илузии дека простувањето на долгот нужно ќе доведе до подобар стандард. Сепак, за разлика од Африка, Украина покажа дека може да ги почитува своите обврски и да спроведе реформи.
Во 2015 година, ММФ ѝ даде пари на Украина со многу поволни услови, во замена за спроведување реформи. Овие реформи беа спроведени до годините на пандемијата, иако не совршено. Илузорно е да се очекува Украина да може да ги исправи сите економски и социјални проблеми во четирите години од програмата за помош на ММФ, но постигнат е одреден напредок.
Кога станува збор за јавниот долг, особено во африканските земји, често се споменува терминот „одиозен долг“. Најчесто се однесува на државниот долг создаден од нелегитимна и корумпирана власт која ја задолжила државата за сопствено богатење, а не за интересот на државата и народот со кој владеел.
Што се однесува до Украина, истото може да се каже и за олигарсите, особено за оние кои се поврзани со Русија. Преку корупцијата во јавниот сектор, дел од јавниот долг на Украина секако заврши во приватни џебови. Но, такво нешто е многу потешко да се докаже отколку во ситуација на диктаторско или воено владеење. Нема меѓународна правна основа за простување на долгот по тој основ.
Украина моментално се наоѓа во ситуација кога веројатно ќе стане премногу сиромашна за да го врати долгот, а ќе стане премногу богата за да може да ѝ биде простен долгот преку тековните меѓународни иницијативи, кои постојат првенствено за помош на Африка. Ако треба да се прости јавниот долг на Украина, ќе треба да се бара нов модел.
